Czy tak mógł wyglądać budynek Loży Masońskiej w Malborku wczesną wiosną np 100 lat temu?
Masonerię zwaną też wolnomularstwem lub "sztuką królewską" od zawsze otaczał nimb tajemniczości. Nie inaczej było w przypadku malborskich wolnomularzy, jednak na podstawie znalezionych materiałów chcielibyśmy przedstawić opis ich działalności w naszym mieście.
Początki funkcjonowania masonerii w Malborku łączą się z Wojną Siedmioletnią (1756-1763) - pomiędzy Wielką Brytanią, Prusami i Hanowerem a Francją, Austrią, Rosją, Szwecją i Saksonią. W 1757 Rosja, która przystąpiła do wojny, po stronie Austrii i Francji przeciwko Prusom prowadziła swe działania z terytorium Rzeczypospolitej a wojska rosyjskie zajęły tereny od Królewca po Berlin, zagrażając egzystencji Królestwa Pruskiego. W Prusach Zachodnich stacjonowały oddziały Armii Rosyjskiej pod dowództwem generała Sołtykowa, który na główną kwaterę wybrał sobie właśnie Malbork. Oficerowie Armii Rosyjskiej, którzy byli różnych narodowości założyli w 1760 roku w Malborku Lożę Polową (niem. Feldloge lub Armeeloge).
Loża Polowa to rodzaj "ruchomej" Loży Masońskiej, która nie jest na stałe związana z żadnym miejscem i funkcjonuje praktycznie tylko podczas wojny, po zakończeniu, której powinna zostać rozwiązana lub przekształcona w lożę stałą. Loża ta funkcjonowała najprawdopodobniej tylko podczas stacjonowania Armii Rosyjskiej w zimie 1760/1761 i zniknęła wraz z odejściem wojsk. W roku 1764 major Tschaepelin z rosyjskiej armii okupacyjnej stacjonującej w Polsce ponownie założył lożę w Malborku dostępną tym razem także dla malborskich mieszczan. Pomimo tego, że należało do niej kilku mieszczan, w tym vice-burmistrz Grube, wydaje się, że po opuszczeniu Polski przez Armię Rosyjską w roku 1770 jej działalność zanikła. Loża ta nosiła nazwę "Pod Trzema Ukoronowanymi Wieżami" co nawiązywało do przedstawienia z herbu miasta. Trudno dociec czy powstała w 1772 roku Loża Masońska "Pod Trzema Ukoronowanymi Wieżami" (niem. Zu den drei gekrönten Thürmen) miała coś więcej wspólnego z poprzednią poza nazwą i kilkoma członkami. Nowa loża została założona 9 września 1772 roku przez Augusta Fryderyka Moszyńskiego (1731-1786), architekta zieleni, ekonomistę i znanego numizmatyka, który od 1769 z ramienia Ścisłej Obserwy był wielkim mistrzem Wielkiej Loży "Pod Cnotliwy Sarmatą" w Warszawie. To właśnie warszawska loża byłą lożą macierzystą dla loży malborskiej i wydała patent na jej utworzenie ("Constitutions-Patents"), który był podstawą jej funkcjonowania. Nazwa loży została zmieniona w roku1776 i od tej pory aż do jej rozwiązania w roku 1934 brzmiała "Victoria Pod Trzema Ukoronowanymi Wieżami". Była to loża francusko języczna. Łączność z warszawską lożą matką została wkrótce przerwana w wyniku rozbioru Polski, kiedy to Prusy Królewskie wraz z Malborkiem zostały przyłączone do Prus. W 1773 roku loża malborska połączyła się z najstarszą pruska lożą "Ku trzem Koronom" (niem. Zu den drei Kronen) z Królewca. Pierwszym Mistrzem Katedry (niem. Meister von der Stuhl) czyli przewodniczącym loży został wspomniany już wcześniej Karl-Ludwig Grube urodzony w Królewcu w 1726 roku, który w międzyczasie awansował na stanowisko burmistrza Malborka. Jednak jeszcze w tym samym roku przekazał swój urząd kapitanowi Alexandrowi Leopoldowi Graf von Wartensleben, który został w 1773 roku przeniesiony do Malborka wraz ze swoim regimentem (Krockow'sche Regiment). Graf von Wartensleben dosłużył w pruskiej armii do stopnia generała i pełnił funkcję gubernatora w Erfurcie. Był on spokrewniony z innym Grafem von Wartensleben, który w nocy z 14 na 15 sierpnia 1738 roku wspólnie z ówczesnym następcą tronu Fryderykiem Pruskim później zwanym Fryderykiem Wielkim wstąpił do loży w Brunszwiku. Połączenie się malborskiej loży z lożą z Królewca łączy się z faktem przybycia na uroczystości związane ze zjednoczenia Prus w dniu 7 listopada 1773 roku przedstawicieli królewieckiej loży - prezydenta prowincji Grafa Fincke von Finckenstein oraz generała von Kraffta. Ponadto loża w Malborku otrzymała dla przewodniczącego loży wielki półokrągły fotel z pozłacanymi orłami i lwem, na którym 27 września 1772 roku Fryderyk Wielki przyjmował hołd stanów pruskich z okazji przyłączenia Prus Zachodnich. Na fotelu tym zasiadali kolejni Mistrzowie Loży aż do jej rozwiązania. Loża rozwijała się szybko i na koniec 1773 roku liczyła 20 członków. Ich nazwiska nie są dziś znane jednak wiadomo, że oprócz wspomnianego wcześniej burmistrza byli to wiceburmistrz, oficerowie oraz kapelan wojskowy ze stacjonującego regimentu, naczelnik poczty oraz inni urzędnicy i tylko jeden kupiec. W późniejszym okresie liczba członków dalej rosła i w 1780 roku wyniosła 71 braci a w roku 1790 już 99 braci bez tzw. "braci służebnych". W roku 1793 przeniesiono stacjonujący tu do tej pory regiment do Gdańska co spowodowało spadek liczby członków loży gdyż wyjechali oficerowie, którzy byli licznie w niej reprezentowani. Rosnąca liczba członków spowodowała, że używany do tej pory jako miejsce spotkań pawilon ogrodowy okazał się niewystarczający. Z pawilonu miejsce spotkań przeniesiono do budynku przy Kumstgarten nr 959 a później w roku 1776 do budynku nr 31 przy Rynku po stronie Wysokich Podcieni (niem. Markt Nr. 31 unter den Hohen Lauben). Kiedy i to miejsce okazało się zbyt ciasne zdecydowano się w 1780 roku na wynajęcie pomieszczenia na spotkania na zamku. Jednak kiedy w 1800 roku wojskowa administracja w Kwidzynie, która zawiadywała zamkiem w Malborku nie zgodziła się podpisanie umowy dzierżawy wieczystej zdecydowano się na podjęcie kolejnych kroków mających na celu niezależność lokalową loży. Aby ostatecznie rozwiązać problem lokalowy zdecydowano się na wybudowanie zupełnie nowego budynku na potrzeby loży. W 1800 roku zakupiono w tym celu za kwotę 1500 talarów pruskich działkę wielkości 5 morg pruskich tzw. "pole krokusów" (niem. "Krokisius'sche grunt"). Działka ta należała do loży, aż do końca jej działalności. Na działce tej za kwotę 5000 talarów pruskich wybudowano budynek loży, który został poświęcony 9 września 1804 roku podczas 32 posiedzenia kapituły Loży. Z opisu tej uroczystości dowiadujemy się, że toastom i uroczystym mowom towarzyszyły, bębny i trąbki oraz armatnie salwy a wieczorem ogród loży został oświetlony przez "tysiące latarni". Kiedy w roku 1807 Napoleon polecił ufortyfikować miasto wiele domów znajdujących się na przedmieściach miało zostać zniszczonych w ramach czyszczenia przedpola. Także siedziba loży znalazła się w niebezpieczeństwie. Jednak po wkroczeniu wojsk okazało się, że głównodowodzący oddziałem francuski oficer Gerbet, który także był wolnomularzem pomógł uratować budynek. W roku 1831 członkowie loży udostępnili swój budynek jako lazaret podczas epidemii cholery panującej wówczas w Malborku co pomogło w skutecznej walce z chorobą. Dnia 16 maja 1866 roku z nieznanych przyczyn wybuchł pożar i strawił budynek doszczętnie, jednak jeszcze w tym samym roku rozpoczęto jego odbudowę, która zakończyła się w roku 1867. Środki na budowę nowego budynku pozyskano w wyniku zbiórki datków zorganizowanej przez inne pruskie loże, które podobnie jak loża malborska były zrzeszone w Wielkiej Narodowej Loży w Prusach zwanej "Trzy Globy" (niem. "Zu den drei Weltkugeln"). Malborska loża została jej członkiem 6 maja 1799 roku. Podczas I Wojny Światowej cały budynek loży został oddany do dyspozycji szpitala wojskowego. Także w ogrodzie wokół budynku loży zbudowano kilka baraków.
Malborska loża funkcjonowała w latach 1772-1934 i podczas 162 lat działalności jej rozwój i liczba członków kształtowały się różnie a szczególne znaczenie miały uwarunkowania polityczne i działania wojenne. W roku 1810 wskutek ówczesnej sytuacji politycznej liczba członków spadła do 72 braci a w roku 1825 było już tylko 26 członków. W roku 1866 liczba braci wzrosła do 147 a przed wybuchem I Wojny Światowej w roku 1914 wynosiła 94 i 6 braci odwiedzających, którzy mieszkali w Malborku a byli członkami innych lóż. Po zakończeniu wojny w latach 1922-1934 liczba członków wahała się w granicach 130-150. Dzięki istniejącym imiennym spisom członków loży wiemy, że podczas pierwszego stulecia istnienia loży (1772-1882) przewinęło się przez nią 590 braci, którzy do śmierci pozostali jej członkami. Analiza struktury zatrudnienia członków loży wskazuje na to, że reprezentowane były prawie wszystkie zawody i profesje. Wśród nazwisk członków spotykamy wiele znanych w mieście i całych Prusach m.in. Tornier, Zimmermann, Ziehm, Wiche, Rentel, Döhring, Behrend, Penner, Rempel, Flier, Beuttel, Fersen, Vollerthun, Wiens i wiele innych. Przejęcie władzy przez nazistów w 1933 roku przyniosło rozwiązanie i likwidację lóż masońskich w całym kraju. Likwidatorem malborskiej loży był jej były członek Willi Garbe, który po wojnie wyemigrował do Los Angeles i pracował tam jako architekt. Dzięki jego postawie udało się uratować szereg dokumentów loży.
Wielu członków loży miało wpływ na polityczne, gospodarcze i towarzyskie życie miasta. Między innymi długoletni Mistrz Katedry, urodzony 22 marca 1735 roku w Malborku Michael Benjamin John. Po studiach prawniczych w Królewcu rozpoczął karierę w swoim rodzinnym mieście, został najpierw vice burmistrzem a z czasem awansował na stanowisko komendanta policji i głównego burmistrza Malborka i zajmował to stanowisko do śmierci w 1805 roku. Był on widocznie ważną osobistością i utalentowanym mówcą gdyż wielokrotnie zlecano mu różne zadania w administracji państwowej np. przemówienie na uroczystości zjednoczenia Prus w 1772 roku. Jego imieniem nazwano ulicę w przedwojennym Malborku. Innym znanym członkiem loży był urodzony 15 października 1758 roku w Berlinie Friedrich Heinel, który przybył do Malborka w roku 1784 jako kaznodzieja a w roku 1793 został superintendentem oraz inspektorem szkolnym i kościelnym w powiatach malborskim i sztumskim. Był on Mistrzem Katedry w ciężkich latach 1807-1811. Zmarł w 1813 roku w wyniku febry przyniesionej przez wracające z Rosji odziały Wielkiej Armii. Także jego imieniem została nazwana ulica. Podobnego uhonorowania doczekali się także bracia Hüllmann, starszy, urodzony 3 marca 1768 roku Ernst Friedrich, który po ukończeniu studiów prawniczych rozpoczął karierę urzędową w Prusach. Po ślubie z Joanną Constanstacją, córką kupca M. E. Klugmanna z Malborka został dzięki jego protekcji wójtem i naczelnikiem Sądu Grodzkiego dla Wielkich Żuław Malborskich. Ze względu na swoje zdolności polityczne został reprezentantem Stanów Pruskich podczas negocjacji z Napoleonem w 1807 roku w sprawie ciężkiej sytuacji Prus Zachodnich, które odbyły się na zamku Finkenstein. Później został starostą powiatowym w Malborku. Był Mistrzem Katedry w latach 1811-1840. Zmarł w roku 1840. Jego młodszy brat Gustav Ludwig Hüllmann urodził się 18 sierpnia 1785 roku i podobnie jak starszy brat po ukończeniu studiów prawniczych rozpoczął prace w administracji pruskiej. W 1806 roku został referendarzem w Sądzie Grodzkim w Malborku a w roku 1813 wstąpił do korpusu ochotników Ludwiga Adolfa Wilhelma von Lützow. Korpus ten wsławił się odwagą w walkach z Napoleonem i pomimo tego, że został rozbity i zdziesiątkowany w czerwcu 1813 roku to Lützow i jego podwładni przeszli do historii Niemiec a barwy korpusu czyli czarny, czerwony i złoty to dziś barwy narodowe Niemiec. Hüllmann został później wcielony w szeregi regularnego wojska i dosłużył się stopnia oficerskiego. Po powrocie z wojny rozpoczął pracę w Urzędzie Miejskim w Gdańsku a w roku 1817 został powołany na Burmistrza Malborka. Pełnił ten urząd, aż do śmierci 25 listopada 1847. Był także następcą brata jako Mistrz Katedry w latach 1841-1847. Innym znanym malborczykiem na stanowisku Mistrza Katedry był dyrektor oddziału Sądu Powiatowego Gustav Erdmann Gronemann, który pełnił ten urząd w latach 1851 - 1868. Kolejnym znanym Mistrzem był radca budowlany Robert August Gersdorff, który zasłynął jako doskonały specjalista od budownictwa wodnego i zawdzięczamy mu rozbudowę i wzmocnienie wałów przeciwpowodziowych Nogatu i regulację koryta Wisły. Był on synem Karla-Augusta Gerstorffa, inspektora budowlanego pracującego przy odbudowie zamku, który także należał do malborskiej loży. Do ostatnich znanych z nazwiska Mistrzów Katedry należą prof. Viktor Patzig, radny miejski Theodor Kuhn, dyrektor szkoły Gustav Klug, główny wykładowca w Instytucie dla głuchoniemych Homburg oraz lekarz dr Hans Bahr. Ostatnim Mistrzem Katedry był ordynator szpitala diakonisek Dr. Gustav Ellermann. Inni malborczycy, którzy bądź do loży należeli lub stale ją odwiedzali to m.in. burmistrz Born i jego następca burmistrz Pawelcik, dr Steffens, wydawca najstarszej gazety miejskiej Otto Halb, proboszczowie Gayk i Zottmaier - Sztum, radcowie Gottschalk, Asfahl, Dr. Hildebrand, Dr. Preuß i wielu innych, lekarze, dentyści i weterynarze dr Unger, dr Nickel - Kałdowo, dr Straßburger, dr Groß, dr Schilling, dr Studzinski-Kałdowo, dr Boehnke, dr Post i dr Schäfer, kupiec Georg Peckholz, spedytor Max Pohl, majster murarski Carl Klein, architekt Willi Garbe, właściciel młyna Franz Jasse, aptekarze Lehmann, Max Wilde, Eugen Leckies, Georg Peters, dyrektorzy banków Bischof, F. Kluge, A. Peters, Kurt Burba, Georg Kühn i wielu innych. Tak więc malborska loża wolnomularska była ściśle związana z miastem i jego mieszkańcami.
Malborska loża była to typowa loża świętojańska zwana też symboliczną lub też błękitną ze względu na swój wystrój. Była to podstawowa organizacyjna struktura wolnomularska której członkowie posiadali jeden z następujący stopni wtajemniczenia: uczeń, czeladnik i mistrz masoński. Pracowała ona według rytu określanego jak obrządek Zöllnera lub obrządek pruski ewentualnie szkocko-pruski, który zawierał wszystkie instrukcje postępowania i rytuały charakterystyczne dla wszystkich stopni wtajemniczenia. System "Trzech Globów" pod patronatem, którego pracowała malborska loża przewidywał siedmiostopniowy system wtajemniczenia. Kolejnym po trzech wspomnianych powyżej stopniach był stopień Mistrza Szkockiego (Schottenmeister), który nadawany był przez lożę staroszkocką stanowiącą nadbudowę loży świętojańskiej. Stopień ten nie ma jednakże nic wspólnego ze Szkocją, gdyż pojawił się po 1740 r. we Francji. Sala spotkań loży staroszkockiej charakteryzowała się zielonym wystrojem symbolizującym niezmierzony Wszechświat, a sama świątynia symbolizowała objawienie Boga w przyrodzie. W Malborku funkcjonowała delegatura loży staroszkockiej "Ferdynand Złota Zgoda na Wschodzie" ("Ferdinand zur golden en Eintracht im Orient"). Jej członkowie rekrutowali się z pośród członków loży świętojańskiej, którzy posiadali tam stopień mistrza. W roku 1868 loża Ferdynand liczyła 42 członków łącznie z członkami honorowymi. Jeszcze wyższe stopnie (V, VI i - ostatni - VII) są nadawane i praktykowane przez Wewnętrzny Wschód (Innerer Orient). Zarządcą tych jednostek jest Najwyższy Wschód Wewnętrzny (Höchsten Inneren Orient) w Berlinie, który powiązany jest personalnie z kierownictwem związkowym (Bundesdirektoriat) Wielkiej Loży "Pod Trzema Globami": działa w jej ramach i jest przez nią wybierany. Stopień V to Brat Wybrany (Auserwählte Bruder), Stopień VI to Brat Wyświęcony Świątyni Wewnętrznej (Bruder Geweihte des Inneren Tempels) natomiast najwyższy stopień VII to Brat Powiernik Doskonałości (Bruder Vertraute der Vollendung). Wszystkie cztery wyższe stopnie nie nadają żadnych przywilejów, traktowane są tylko jako stadia poznania (Erkenntnisstufen), umożliwiające zrozumienie innych systemów masońskich. Nie są one obowiązkowe, a ich posiadacze nie mają prawa wywierać żadnego dodatkowego wpływu na loże świętojańskie ani nosić podczas ich zebrań odznak tych wyższych szczebli. Niemniej jednak, aby zostać członkiem kierownictwa Wielkiej Loży "Trzech Globów" trzeba być posiadaczem najwyższego, siódmego stopnia jej systemu. Pracami malborskiej loży kierował zarząd w skład którego wchodzili następujący urzędnicy lożowi: Mistrz Honorowy (Ehrenmeister), Mistrz Świątyni lub inaczej Mistrz Loży (Meister vom Stuhl co dosłownie wywodzi się od ang. Chairman - przewodniczący), który przewodniczył pracom loży, Zastępca Mistrza (Deputirter Meister), Pierwszy Dozorca (I Aufseher) - szkolił czeladników, Drugi Dozorca (II Auseher) - szkolił czeladników, Mówca (Redner) - znawca i strażnik prawa wolnomularskiego, zabierał głos jako ostatni, Sekretarz (Secretair) - protokołował prace loży, Skarbnik (Schatzmeister), Mistrz Ceremonii (Ceremonier), I Stewart, II Stewart oraz Preparator (Präparateur). Pozostali członkowie dzielili się na miejscowych i zamiejscowych. Wśród zamiejscowych członków malborskiej loży wielu pochodziło z bliskich okolic (Sztum, Nowy Dwór, Nowy Staw, Lisewo, Tczew, Stare Pole, Elbląg) ale byli też z dalszych okolic (Gdańsk, Bydgoszcz, Grudziądz, Kartuzy) a nawet z Berlina. Byli też w loży członkowie honorowi oraz stale odwiedzający ją bracia, którzy byli członkami innych lóż jak także bracia służebni (Kasztelan, ogrodnik, malarz, ślusarz i fryzjer).
źródło:
Dr. Georg Blessin, Aus der Geschichte der Marienburger Freimaurer-Loge
w zbiorze artykułów:
Neues Marienburger Heimatbuch
pod redakcją Rainera Zachariasa
Wydawnictwo Verlag Wendt Groll GMBH 1967
Zebrał i opracował: Andrzej Gilewski
